psk@kurdistan.nu
PSK PSK Bulten Komkar Komjin Roja Nû Weþan / Yayýn Arþiv Link Webmaster
Dengê Kurdistan
 PSK
PSK Bulten
 KOMKAR
Komjin
 Roja Nû
 Weþan/Yayýn
 Arþiv
 Link
Webmaster
 
   
  GAXAN

Çeko Kocadag

Çekûya Gaxanî, ermenkîyê rojawanî ra kewta bi ziwanê Kurdî. Ermenkî de serê sere ra Gaxant vajîno. Yanê Gaxan, silvesterê ewrûpayijan û yılbaşıyê tirkan o. Kirmancîye de ca ra ca fênda Gaxan, Kosegelî, Sersere, Sersal, Gaxand, Gaxen, Gaxon… êno namekerdene.

 Gaxan, motîfanê ma yên mîlî û dînî de amo raluyene û mîştekerdene, û bîyo parçeyêde bera û kulturê ma Kirmancan.

Kirmancan timî serenameyê Rûmî gurêno û hona kî rewşane û rojanê xo yên taybetîyan gorê nê serenameyî yad û fîraz kenê. Coka şarî mîyan de serenameyê Rûmî ra hesabê ma, ê Mîladî ra kî hesabê qeleme yan kî hesabê hukmatî vajîno. Çito ke zanîno mabeynê her di serenameyan de 13 rojên aşme ferqe esta.

Kirmancan mîyan de her sere Gaxan bi şahîyan êno fîrazkerdene. Na şahîye hetê Gimgimî de 20-21.12 de, Rojhelat û Vakûrê Dêrsimî de mabeynê 12-31. 12 de, hetê Mêrdînî de 13. Çeleyî de, Qereqose (Agirî) de zereyê aşma Çeleyî de, û tayê cayanê bînan de kî, mabeynê 20-30. Martî de êna viraştene. Dêrsimijî, hîrê rojan roje gênê, pêşare (mîyaz) pojenê, qûrbanan sere birnenê û kenê vila. (Ganî merdim na têkilîye ser ro kî bivindêro: Na aşme de Kirmancanê Êzdîyan mîyan de kilmbîyena rojan ters û endîşeyê şopêna nêvejîyena tîjî (roj) serkewte ya. Ê henî bawer kenê, ke bi na yewe peynîye re dinya û cuyane biêro. Na rîbar ra, bi nameyê Cejna Rojîyên Êzdîyan de hîrê rojan rojê gênê, qûrbanan sere birnenê.)

Gaxan, fênda qutbîyena sere û destpêkerdena sera neweye êno fîrazkerdene. Gorê serenameyê Rûmî yo ke Kirmancî gurênenê, aşma Çeloqijî (Kanune) 20, aşama Çeleyî kî 40 rojî ênê hesabnayene. Gorê naye aşma yewine ra bi maneya çewresî Çele ya kî Çelopîl, aşma diwêsine (12) ra kî Çeloqij (Kanûne, Gaxane) vajîno. Gorê naye 21. Çeloqijî GAXAN, yanê serê sere yo.

Çito ke zanîno, şewa 21. Çeloqijî şewêde tewr derg a. Na roje ra tepîya şewî benê kilm, rojî kî benê derg. Bi vatenêde bîne duştê tarî de, serkewtena roştî serwer a. Coka 21. Çeloqijî komelê Kirmancan mîyan de rojêde manedar a.

Gaxan, seranê peyenan de bîyo tabîyê sîlvesterê xiristîyanan, û gorê serenameyê Mîladî, edi 31.Çeloqijî de êno fîrazkerdene. Ganî merdim naye kî bivajo, Newroze serê sere nê, a seba Kirmancan rewşanêde mîlî ya nîşanê xoverdayena azadîye û xoserîye ya.

Kalo Gaxan, elementê folklerê ma ra yew o. O tîyatroyêde ma yê komelkî yo. O, tayê cayan de Kosegelî, Kalê Gaxan, Qirdikê Sersal, Kalê û Pîrê, Apo û Etê, Kalik û Pîrikê Sersalê… ûêb. êno namekerdene.

Kaykerên xo camêrd ê, û kesên komîk û skeçkaykerî ênê tercîhkerdene. Ê, Kalo Gaxan û xanima xo Fatike yan kî Pîre, û tayê cayan de seba rayberîye û şeveknayena Kalî û Fatike, Ereb (zencî) o. Seba nêşinasîya kaykeran, kar û gureyê têrapîştena înan dizdîya kerîno.

Kalo Gaxan (kokim); Yew kes bi cil û bergan dilqê kokimî de êno têrapîştene û herdîşe şanîna bi rî ver, tewre erzîno re doş, û çogane yan kî gîm dîyîno re dest. Tayê cayan de îstrîyî (qoç) şanînê sereyê kalî ser.

Fatike yan kî Pîre; Fatike cinîya kalî ya. A, tayê cayan de dican, tayê cayan de kî kokim a. Fatike, gorê kokimîye û xortîye bi cil û bergan êna têrapîştene, û riştîke dîyîna re dest.

Ereb (zencî); Dest û rî tênîye bena pira, û cil û bergî cêrînê pira, çuyê dîyîno re dest.

Ekîbê gaxanî, seba komkerdena pere û çî-mî, keye bi keye gêreno. Seba ke kaykerî mêerê şinasnayene qese nêkenê. Meharetanê xo bi skeçanê komîkan nîşan danê. Ekîb bi lawikan govende keno gur, pîya kay kenê. Na yewe her keye de bena dibare.

Tayê cayan de, eke keyeyan ra gêrenê, gorê xortîye û kokimîya kesanê keyeyî, bi kirdaskî tekerlemeyên cêrênî vajînê:

Donî monî mal ava,
Xwedê kurê we bike zava..

Serê salê binê salê,
Xwedê kurekî bide kebanîya malê..

Qerqûş merqûş,
Xwedê kurekî bavêje dergûş,
Para min kakil û mewij..

Serê salê binê salê,
Pîr bi qûrbana qopê kalê..
Çito ke ma vînenîme, Gaxan sîlvesterê xiristîyanan û yılbaşıyê tirkan o. Û şahîya Gaxanî kî, fîrazkerdena sera newe ya.

Pere û çîyên ke amê komkerdene, tayê cayan de ênê rotene û bi ey pereyan dawil û zûrna ver kaykerîno. Tayê cayan de kî, o çî êno potene, werîno. Govende û skeçî kaykerînê…

Ganî ma naye kî bivajîme, cayên ke binê bandûra kulturê bisulmanîye de yê, şahîyên gaxanî nêênê viraştene yan kî sotrax vêrenê ra. Lê Kirmancanê qizilbaşan mîyan de, her çiqas ke tam û candeyîya verî çînebo kî, bi şahîyan êno fîrazkerdene.

   
   
Dengê Kurdistan © 2011