|
GAXAN
Çeko Kocadag
Çekûya Gaxanî, ermenkîyê rojawanî ra kewta bi ziwanê
Kurdî. Ermenkî de serê sere ra Gaxant vajîno. Yanê Gaxan,
silvesterê ewrûpayijan û yılbaşıyê tirkan
o. Kirmancîye de ca ra ca fênda Gaxan, Kosegelî, Sersere,
Sersal, Gaxand, Gaxen, Gaxon… êno namekerdene.
Gaxan, motîfanê ma yên mîlî û dînî de amo raluyene
û mîştekerdene, û bîyo parçeyêde bera û kulturê ma
Kirmancan.
Kirmancan timî serenameyê Rûmî gurêno û hona kî rewşane
û rojanê xo yên taybetîyan gorê nê serenameyî yad û fîraz
kenê. Coka şarî mîyan de serenameyê Rûmî ra hesabê
ma, ê Mîladî ra kî hesabê
qeleme yan kî hesabê
hukmatî vajîno. Çito ke zanîno mabeynê her di
serenameyan de 13 rojên aşme ferqe esta.
Kirmancan mîyan de her sere Gaxan bi şahîyan êno
fîrazkerdene. Na şahîye hetê Gimgimî de 20-21.12
de, Rojhelat û Vakûrê Dêrsimî de mabeynê 12-31. 12 de,
hetê Mêrdînî de 13. Çeleyî de, Qereqose (Agirî) de zereyê
aşma Çeleyî de, û tayê cayanê bînan de kî, mabeynê
20-30. Martî de êna viraştene. Dêrsimijî, hîrê rojan
roje gênê, pêşare (mîyaz) pojenê, qûrbanan sere birnenê
û kenê vila. (Ganî merdim na têkilîye ser ro kî bivindêro:
Na aşme de Kirmancanê Êzdîyan mîyan de kilmbîyena
rojan ters û endîşeyê şopêna nêvejîyena tîjî
(roj) serkewte ya. Ê henî bawer kenê, ke bi na yewe peynîye
re dinya û cuyane biêro. Na rîbar ra, bi nameyê Cejna
Rojîyên Êzdîyan de hîrê rojan rojê gênê, qûrbanan sere
birnenê.)
Gaxan, fênda qutbîyena sere û destpêkerdena sera neweye
êno fîrazkerdene. Gorê serenameyê Rûmî yo ke Kirmancî
gurênenê, aşma Çeloqijî (Kanune) 20, aşama Çeleyî
kî 40 rojî ênê hesabnayene. Gorê naye aşma yewine
ra bi maneya çewresî Çele ya kî Çelopîl, aşma diwêsine
(12) ra kî Çeloqij (Kanûne, Gaxane) vajîno. Gorê naye
21. Çeloqijî GAXAN, yanê serê sere yo.
Çito ke zanîno, şewa 21. Çeloqijî şewêde tewr
derg a. Na roje ra tepîya şewî benê kilm, rojî kî
benê derg. Bi vatenêde bîne duştê tarî de, serkewtena
roştî serwer a. Coka 21. Çeloqijî komelê Kirmancan
mîyan de rojêde manedar a.
Gaxan, seranê peyenan de bîyo tabîyê sîlvesterê xiristîyanan,
û gorê serenameyê Mîladî, edi 31.Çeloqijî de êno fîrazkerdene.
Ganî merdim naye kî bivajo, Newroze serê sere nê, a seba
Kirmancan rewşanêde mîlî ya nîşanê xoverdayena
azadîye û xoserîye ya.
Kalo Gaxan, elementê folklerê ma ra yew o. O tîyatroyêde
ma yê komelkî yo. O, tayê cayan de Kosegelî, Kalê Gaxan,
Qirdikê Sersal, Kalê û Pîrê, Apo û Etê, Kalik û Pîrikê
Sersalê… ûêb. êno namekerdene.
Kaykerên xo camêrd ê, û kesên komîk û skeçkaykerî ênê
tercîhkerdene. Ê, Kalo Gaxan û xanima xo Fatike yan kî
Pîre, û tayê cayan de seba rayberîye û şeveknayena
Kalî û Fatike, Ereb (zencî) o. Seba nêşinasîya kaykeran,
kar û gureyê têrapîştena înan dizdîya kerîno.
Kalo Gaxan (kokim); Yew kes bi cil
û bergan dilqê kokimî de êno têrapîştene û herdîşe
şanîna bi rî ver, tewre erzîno re doş, û çogane
yan kî gîm dîyîno re dest. Tayê cayan de îstrîyî (qoç)
şanînê sereyê kalî ser.
Fatike yan kî Pîre;
Fatike cinîya kalî ya. A, tayê cayan de dican, tayê cayan
de kî kokim a. Fatike, gorê kokimîye û xortîye bi cil
û bergan êna têrapîştene, û riştîke dîyîna re
dest.
Ereb (zencî); Dest û rî tênîye bena
pira, û cil û bergî cêrînê pira, çuyê dîyîno re dest.
Ekîbê gaxanî, seba komkerdena pere û çî-mî, keye bi
keye gêreno. Seba ke kaykerî mêerê şinasnayene qese
nêkenê. Meharetanê xo bi skeçanê komîkan nîşan danê.
Ekîb bi lawikan govende keno gur, pîya kay kenê. Na yewe
her keye de bena dibare.
Tayê cayan de, eke keyeyan ra gêrenê, gorê xortîye û
kokimîya kesanê keyeyî, bi kirdaskî tekerlemeyên cêrênî
vajînê:
Donî monî mal ava,
Xwedê kurê we bike zava..
Serê salê binê salê,
Xwedê kurekî bide kebanîya malê..
Qerqûş merqûş,
Xwedê kurekî bavêje dergûş,
Para min kakil û mewij..
Serê salê binê salê,
Pîr bi qûrbana qopê kalê..
Çito ke ma vînenîme, Gaxan sîlvesterê
xiristîyanan û yılbaşıyê
tirkan o. Û şahîya Gaxanî kî, fîrazkerdena sera newe
ya.
Pere û çîyên ke amê komkerdene, tayê cayan de ênê rotene
û bi ey pereyan dawil û zûrna ver kaykerîno. Tayê cayan
de kî, o çî êno potene, werîno. Govende û skeçî kaykerînê…
Ganî ma naye kî bivajîme, cayên ke binê bandûra kulturê
bisulmanîye de yê, şahîyên gaxanî nêênê viraştene
yan kî sotrax vêrenê ra. Lê Kirmancanê qizilbaşan
mîyan de, her çiqas ke tam û candeyîya verî çînebo kî,
bi şahîyan êno fîrazkerdene.
|